* این مطلب در تاریخ بیست و چهارم مهر ماه 1400، ویرایش و به‌روزرسانی‌شده‌است؛ ماوقع دو و نیم سال در انتهای مطلب آورده شده.
طبق تعریف، امروز در ایران روز نجوم است. جالب است که برای روز نجوم، تعریفی کمابیش نجومی داریم. برای توضیحی دربارهی این روز، در یادداشتی قدیمی به قلم پوریا ناظمی، می‌خوانیم
روز جهانی نجوم، اولین بار در سال 1973/1352 و به پیشنهاد Doug Berger که در آن زمان رئیس انجمن نجوم کالیفرنیای شمالی بود، آغاز شد. ایده‌ی اصلی او این بود که در این روز، اعضای این انجمن، تلسکوپ‌های خود را به بازارها و محل‌های پرازدحام ببرند و به مردم این فرصت را بدهند که به آسمان نگاهی بیندازند.
این ایده در سال‌های بعد با استقبال بیشتری مواجه شد و کم کم اتحادیه‌ی نجوم، برگزاری و برنامه‌ریزی آن را بر عهده گرفت و در کشورهای مختلف توسعه پیدا کرد. برنامه‌های جدیدی به آن اضافه شد و ایده‌های نوینی در این زمینه بروز پیدا کرد. مراکز نجومی حرفه‌ای نیز به این رویداد پیوستند و در این روز درهای خود را به روی مردم باز کردند تا آنها از نزدیک بتوانند با فعالیت‌های نجومی آشنا شوند.
زمان این رویداد در نیمه‌ی ماه‌های آوریل و می در زمانی است که تعطیلی آخر هفته به ماه تربیع اول نزدیکتر باشد. دلیل این انتخاب این بود که به دلیل تعطیلی آخر هفته، هم مردم بیشتری بتوانند از برنامه‌ها استفاده کنند و هم برگزارکنندگان وقت آزاد برای این برنامه‌ریزی را داشته باشند و دیگراینکه ماه تربیع، یکی از چشمگیرترین مناظر آسمانی برای کسانی است که تا کنون فرصت نگاه به آسمان را نداشته‌اند و نمای گودال‌های ماه از پشت تلسکوپ می‌تواند خاطره‌ای فراموش‌نشدنی برای آنها رقم بزند.
اگر با اصطلاح «تربیع» آشنا نیستید یا این سوال برایتان پیش آمده که چرا در تربیع اول این رویداد برگزار می‌شود و نه در بدر که ماه تماما روشن است، در ادامه‌ی مطلب توضیحاتی هست. ( لازم به ذکر است عکس بالا هلال افزاینده‌ی ماه است که یک مرحله قبل از تربیع اول رخ می‌دهد)
اما قبل از آن: روز نجوم در ایران هم برگزار می‌شود و حالا، هجدهمین سال برگزاری‌اش را پشت سر می‌گذارد. دوست داشتم با این پست، سهم کوچکی داشته باشم در «ترویج علم» و «ترویج نجوم»ای که سینه‌چاکان راهش را کم و بیش چند سالی است دنبال کرده‌ام و به گمانم این پست، اظهار ارادتی است به آنها، به ستاره‌ها و به خودِ گذشته‌ام.
در ادامه از برنامه‌ی ویدیویی اینترنتی تازه‌ای که با موضوع نجوم و عنوان «راه شیری» شروع شده و همچنین دربارهی کتابِ نجومی مورد علاقه‌ام به نام «ستاره‌شناسی به زبان آدمیزاد» نوشته‌ام. به نظرم این دو می‌توانند بذر خوبی باشند برای بارور کردن خاک حاصل‌خیز ذهن‌های کنجکاوی که چشمانشان بعضی شب‌ها به ستاره‌ها دوخته می‌شود ...
راه شیری و آسمان شب
شانزدهم اردیبهشت 1380، همزمان با اولین روز نجوم در ایران، برنامه‌ای تلویزیونی از شبکه‌ی چهار سیما به نام «آسمان شب» به تهیه‌کنندگی و کارگردانی سیاوش صفاریان‌پور شروع شد و چندین و چند فصل ادامه پیدا کرد. من این برنامه را چندان دنبال نمی‌کردم اما سیاوش صفاریان‌پور و دوستان و همسفرهایِ مسیرِ ترویجِ علمِ ایران را به واسطه‌ی مجله‌ی دانستنیها می‌شناختم؛ خیلی‌هاشان از اعضای تحریریه‌ی قدیمی مجله بودند. وقتی خبر شروع «راه شیری» را شنیدم، تازه فهمیدم «آسمان شب» دیگر پخش نمی‌شود. سیاوش صفاریان‌پور حدود یک سال پیش و در روز نجوم، در پستی در اکانت اینستاگرامش، نوشته که علتش مشکلات مالی بوده.
حالا سیاوش صفاریان‌پور، این بار خارج از چهارچوب صدا و سیما، برنامه‌ای به نام «راه شیری» در «دیجی‌کالا مگ» پشت دوربین برده است و خودش کارگردان، تهیه‌کننده و مجری آن است و اولین قسمت آن، 16 اردیبهشت به صورت اینترنتی پخش شد. موضوع قسمت اول به انتخاب و پیشنهاد دنبال‌کنندگان صفحه‌ی سیاوش صفاریان‌پور و صفحه‌ی «راه شیری» در توییتر بوده‌است و در آن عموما به همان عکس سیاه‌چاله‌ی معروف پرداخته می‌شود. کارشناسان قسمت اول هم، دکتر محمد تقی میرترابی و مهدی صارمی‌فر هستند و ضمنا از طریق اسکایپ، آرش روشنی نشاط، از پژوهشگران ایرانی حاضر در پروژه‌ی تلسکوپ افق رویداد (که این عکس حاصل زحمات آنها بود) در پاسخ دادن به سوالات مشارکت می‌کند. و در انتها، دکتر محمدرضا نوروزی در گفت و گویی با سیاوش، به اهمیت روز نجوم اشاره می‌کند.
ویژگی بسیار خاص سیاوش صفاریان‌پور در مقام مجری این است که از سؤال پرسیدن کم نمی‌گذارد؛ حتی از پرسیدن راجع به پیش‌پاافتاده مسائل برای اهالی نجوم. کافی است یک نفر، بی هیچ پیش‌زمینه‌ای دربارهی نجوم و بی هیچ پیش‌مطالعه‌ی خاصی، به تماشای برنامه بنشیند و جواب سوالاتی که به ذهنش خطور می‌کند را بگیرد. و این به نظر من شاید ارزشمندترین مؤلفه ی یک برنامه‌ی ترویج علم است.
شاید «راه شیری»، نقص‌ها و کاستی‌هایی داشته‌باشد، اما سنگ بنای خوب و محکمی دارد و چشم امید دارم تا ثریا صاف برود. می‌توانید قسمت اول برنامه را در صفحه‌ی برنامه در دیجی کالا مگ تماشا کنید. قرار است راه شیری، مهمان هر هفته‌ی صفحه‌های نمایش بینندگانش باشد.
ستاره‌شناسی به زبان آدمیزاد
روبرو شدن با انبوه اصطلاحات و مفاهیم علمی نجوم برای کسی که صرفا کنجکاوی در او موج می‌زند و نمی‌داند از کجا شروع کند، یکی از بزرگ‌ترین دست‌اندازهای ترویج علم ستاره‌شناسی است. کتاب خاص «ستاره‌شناسی به زبان آدمیزاد» یکی از بهترین راهنماها در این زمینه است؛ چه برای کسی که به تازگی مطالعه‌ی نجومی را شروع کرده و چه برای کسی که سالیان سال منجم آماتور است. این کتاب، ترجمه‌ای از کتاب « Astronomy For Dummies » به قلم استفن پی. ماران است که مترجم آن، حسین شهرابی، نه تنها با دقت عمل و وسواسِ تمام، مطالب آن را به فارسی ترجمه کرده، بلکه آن را برای خوانندگان فارسی «ایرانیزه» کرده‌است و روی جلد نوشته شده «نسخه‌ی روزآمد شده ویژه‌ی ایران». حسین شهرابی خودش در مقدمه‌ای که به عنوان مترجم نوشته، در این باره توضیح می‌دهد:
احتمالا تا الان دیده‌اید که روی جلد نوشته‌ایم «نسخه‌ی ویژه‌ی ایران». اما این کار را طبعا نویسنده آمریکایی کتاب انجام نداده و متأسفانه (به هزار و یک دلیل) ما هم اجازه‌ی انجام دادن این کار را از نویسنده و ناشر نداریم. پس چرا این کار را کرده‌ایم؟ جواب ساده است: «برای این که به خواننده‌ی ایرانیِ کتاب خیانت نکنیم.» سرتاسر این کتاب به مکان‌ها و نشریه‌ها و وبگاه‌های اینترنتی و ارجاعاتی تاریخی و فرهنگی اشاره دارد که اغلب‌شان برای ما بی‌فایده است. دانستنِ فهرست گروه‌های نجومی آمریکای شمالی یا نشریاتشان یا نشانیِ رصدخانه‌هایشان چه سودی برای ما دارد؟ در چنین بافتی، بحثِ امانت‌داریِ مترجم به خیانت در حقِ وقت و پولِ خواننده تبدیل می‌شود و البته خیانت در حقِ درخت‌هایی که ایثار کرده‌اند و به این کتاب تبدیل شده‌اند. در نتیجه، تمام مسائلی از این دست را ما ایرانیدیم. در این کتاب، کلی وب‌سایت و نشریه و فروشگاه و گروه نجومیِ ایرانی معرفی شده‌است.
قولی که در ابتدای مطلب داده‌بودم، یادم هست. می‌توانید پی‌دی‌اف بخش «ماه»ِ کتاب «ستاره‌شناسی به زبان آدمیزاد» را از این لینک، دانلود و مطالعه کنید تا هم نمونه‌ای از کتاب را داشته‌باشید و اگر علاقه‌مند شدید، برای تهیه‌ی نسخه‌ی کامل آن اقدام کنید. من گشتم ولی متأسفانه به نظر می‌رسد کتاب بعد از چاپ اول در سال 1393، دیگر تجدید چاپ نشده‌است. اگر دنبالش گشتید و دیدید در گوشه‌ای از یک کتابفروشی خاک می‌خورد، فرصت خریدنش را از دست ندهید. ولی ناامید نشوید؛ می‌توانید نسخه‌ی الکترونیکی این کتاب را هم از سایت طاقچه تهیه کنید و به راحتی چه در کامپیوتر و چه در تبلت چه در کتابخوان یا تلفن همراهتان مطالعه کنید. در سایت طاقچه هم، نمونه‌ای چندین صفحه‌ای از صفحات دیگری غیر از ماه، برای آشنایی بیشتر با کتاب هست که می‌توانید آن را هم بخوانید تا شک و تردیدتان برای خریدن یا نخریدن را برطرف کنید.
+ قرار است امشب حوالی ساعت 24، برنامه‌ی «موتور جستجو» از شبکه‌ی آموزش ( برنامه‌ی علمی دیگری که سیاوش صفاریان‌پور کارگردانی و مجری‌گری آن را بر عهده دارد)، ویژه‌برنامه‌ی نجومی‌اش را به مناسبت روز نجوم کند. اگر علاقه‌مند بودید، آن را هم از دست ندهید.
++ سه سال پیش، در روز نجوم، جایی نوشته‌بودم:
«در عنوان یک برنامه‌ی تلویزیونی، در کنار عبارت «آسمان شب»، یک عبارت دیگر هم نوشته‌شده‌است: «طبیعت فراموش‌شده» ... فرق انسان و نسیان در حروف، در «الف و ی» است. اولین و آخرین حروف الفبا. و چه بسیار آغازهای انسان که در بطن نسیان و فراموشی تمام شدند.
عادت داشتیم به آسمان خیره شویم و به جایگاه‌مان میان ستاره‌ها بیندیشیم. حال سر به زیر، نگران جایگاه‌مان میان این گرد و خاکیم» (میان‌ستاره ای، کریستوفر نولان)
این جملات وصف آینده‌ای است که در آن تماماً فراموشی و نزدیک‌بینی گریبانگیرمان شده‌است ... ای کاش برای آیندگان، برای ناممکن شدن این آینده‌ی تاریک، حداقل به خاطر داشته‌باشیم که بی‌شمارند غیرمنتظره‌هایی که نه در زمین که در آسمان انتظارمان را می‌کشند و بی‌شمارند «به سوی بی‌نهایت»هایی که باید فراتر از آنها رفت. برای بلندپروازی‌های انسان صیّادی بهتر از آسمان شب نمی‌بینم «که کس مرغان وحشی را از این خوش‌تر نمی‌گیرد»!»
راستش این روزها، روندی که پیش گرفته‌ام این است که فکر میکنم نمی‌توان در انکار اهمیت جایگاه فعلی‌مان، چندان هم و غم و وقت را متوجه آسمان کرد و به عبارتی سر به هوا بود! منِ امروز، زمینی‌تر است. نمی‌دانم واکنشی است به چندین و چند اتفاق که در طول این سه سال افتاده و با زندگی بیشتر درگیر شده‌ام یا اینکه این روزها واقع‌بین‌ترم.
حالا که فکرش را میکنم، با «خود گذشته»ام در این که آینده‌ی انسان در زمین نیست موافقم. اگر بتوانیم دیدگاه کلی بقا و رشد گونه‌مان را سرلوحه کنیم نه بقای فردی، بیشتر به آسمان فکر می‌کنیم. خودخواه‌تر شده‌ام. بیشتر به این فکر میکنم که چطور از آب عمر محدود خودم، ماهی بگیرم تا اینکه چنین دیدگاه کلی‌ای داشته‌باشم. از طرفی به خود الآنم هم حق می‌دهم که چندان توجهی به آسمان نداشته‌باشد. من در مسیر متفاوتی از زندگی و علم هستم و انکار این انتخاب، باعث سردرگمی من خواهدشد. منِ الان می‌گوید هر کس به راه خودش؛ انسان‌ها، تقسیم کار کرده‌اند و بهتر است همان ستاره‌شناسان با ستاره‌ها سر کنند.
ولی خب، خوشه‌چین بودن که ضرری ندارد! هر چه باشد، ستاره‌شناسی به انسان‌ها «دیدگاه» می‌بخشد و چرخ‌دنده‌های ذهنشان را به حرکت وا م‌دارد که دنیای اطرافشان را بیشتر بشناسند؛ و ترویج آن میان آدم‌ها، نوید شکوفایی استعدادهایی را می‌دهد که بعدها ستون‌های صعودمان را می‌سازند.
شاید اگر هر از گاهی، در تاریکی شب، شمع کنجکاوی‌ام را روشن کنم، مسیرم را بهتر ببینم.
+++ عکسی که در ابتدای پست گذاشته‌ام، عکسی است که ساکنین ایستگاه فضایی از هلال افزاینده‌ی ماه گرفته‌اند، به تاریخ هشتم ماه مِی سال 2019
* * *
به‌روزرسانیِ بیست و چهارم مهر 1400:
برنامه‌ی راه شیری در دو فصل و مجموعا پانزده قسمت خلاصه شد؛ می‌توانید قسمت‌های این برنامه را از صفحه‌ی برنامه‌ی راه شیری در دیجی‌کالا مگ تماشا کنید.
سمیرا شیری
